Xiva o’zining sokinligi va osoyishtaligi bilan hayratga soladigan shahar-muzey. Cho’lda joylashgan O’zbekistonning javohiri deb atalishi bejiz emas. Bir paytlar bu yerdan Buyuk ipak yo‘li karvonlari o‘tgan. Xiva Xiva xonligining poytaxti ham bo’lgan. Xivada bo‘lganingizda, o‘zingizni zamonaviylik ruhi faqat elektr simlari bilan singdirilgan o‘rta asrlar shaharida ko‘rasiz. Asfalt toshli ko’chalar, loydan qurilgan masjidlar, chiroyli dizayn va mahobatli qal’a devorlari hatto eng ziyrak sayyohlarni ham hayratda qoldiradi. Butun eski shahar YuNESKOning Jahon merosi ro’yxatiga kiritilgan.

Rivoyatlarga ko’ra, Xiva Nuh payg’ambarning o’g’li Sim tomonidan qazilgan Xeyvak nomli quduq atrofida paydo bo’lgan. Arxeologlarning ta’kidlashicha, Xiva eramizdan avvalgi VI asrda mavjud bo’lgan va haqiqatan ham Xeyvak deb atalgan. Xuddi shu nomdagi quduq ham shahar markazida turibdi. Arablar istilosidan oldin Xiva zardushtiylar shahri edi. 712-yilda Qutayba ibn Muslim hokimiyat tepasiga kelgach, Xivada olimlar va zodagon oilalar vakillari qirib tashlandi. 9—11-asrlarda Xiva din va ilm-fanning asosiy markaziga aylandi. Bu yerda Al-Xorazmiy, Al-Beruniy kabi allomalar yashagan. 1220 yilda Xiva Chingizxon buyrug’i bilan vayron qilingan. 16-asrda Xivaga koʻchmanchi oʻzbek qabilalari yetib keldi. 1598-yilda Xiva Xiva xonligining poytaxti deb eʼlon qilindi va XVII asrning birinchi yarmida islom markazlaridan biriga aylandi. Bu yerda koʻplab masjid va madrasalar, islom dinini oʻrganishga oid oʻquv yurtlari qad rostlagan. 18-19-asrlarda Xiva koʻplab meʼmoriy diqqatga sazovor joylarga ega boʻlgan. Bir qancha xon saroylari qurildi. 1873-yilda Xiva xonligi qisman rus qoʻshinlari tomonidan bosib olindi. 1920 yilda shaharda oxirgi xon Asfandiyorxon taxtdan ag’darildi. 1924-yilda Xiva Oʻzbekiston Respublikasi tarkibiga kirdi.

Xivaning diqqatga sazovor joylari

Ichan-Qal’a – Xivaning ochiq osmon ostidagi shahar-muzeyi. Bu qal’a bilan o’ralgan eski qal’a. Itchan-qal’a 26 gektar maydonni egallagan bo’lib, bugungi kunda u erda 300 ga yaqin oila istiqomat qiladi, ularning aksariyati irsiy hunarmandlardir. Qal’a hududida davlat tarixiy-arxeologiya muzeyi qo’riqxonasi mavjud. Xivaning barcha diqqatga sazovor joylari Ichan-Qal’ada joylashgan. Qal’aning qurilishi 1598 yilda boshlangan. Hozirgi kungacha saqlanib qolgan binolarning aksariyati 18-19-asrlarda qurilgan, ammo ba’zilari eskiroqdir. Olimlarning taxminiga ko’ra, Ichan-Qal’a 5-asrda bu erda joylashgan qadimiy istehkomga asoslangan.

Ichan-Qal’a qal’asi devorlarining o’ziga xos qiziqishi bor. Ularning qalinligi 5-6 metr, balandligi 8-10 metr, uzunligi 6250 metr. Siz ularni shimoliy darvozadan ko’tarib, jangovar orqali Ichan-Qal’ani ko’rishingiz mumkin. U yerda bir qancha darvoza va mudofaa minoralari ham saqlanib qolgan. Ata-Darvaza (Asosiy darvoza), Bag‘cha-Darvaza (Bog‘ darvozasi), Tash-Darvaza (Tosh darvoza) va Palvan-Darvaza (Polvon darvozasi) alohida qiziqish uyg‘otadi.

Muhammad Aminxon madrasasi 1855 yilda qurilgan. U Kalta Minorning kesilgan minorasi yonida joylashgan. Madrasa qurilishi minora qurilishi bilan bir vaqtda amalga oshirilgan. Maktab qurilishi Muhammad Aminxon tashabbusi bilan boshlangan. Bu madrasa Xivadagi eng kattasi. Shuningdek, u boshqa madrasalarga qaraganda boyroq bezatilgan. 260 talaba uchun 125 ta hujra mavjud edi. Bu hujralar boshqa madrasalarnikiga nisbatan egizaklashgan. Bugungi kunda bu madrasa eski madrasa binosida mehmonxona va kafega aylantirilgan.

Kalta Minor shaharning eng diqqatga sazovor joyidir. Kalta Minor oʻzbek tilida “qisqa minora” yoki “kesilgan minora” degan maʼnoni anglatadi. Qurilish tashabbuskori Muhammad Amin Xonning rejasiga ko‘ra, minora balandligi 70-80 metrga yetishi kerak edi, bu esa uni musulmon olamidagi eng baland minoraga aylantirgan bo‘lar edi. Ammo 1855 yilda minora 29 m balandlikda bo’lgach, qurilish to’xtatildi. Tarixchilar buni Muhammad Aminxonning o‘limi bilan bog‘liq deyishadi. Minora mayolika va ko’k, yashil va oq koshinlar bilan bezatilgan. Bugungi kunda Kalta Minor O‘rta Osiyodagi eng go‘zal minoralardan biri hisoblanadi.

Ko’hna Arkni – qal’a ichidagi qal’a. Qal’aning qurilishi 1688 yilda Ichan-Qal’a o’rasida boshlangan. Ko’hna Ark asosiy qalʼadan devor bilan ajratilgan va Xorazm xonlari uchun qarorgoh boʻlib xizmat qilgan. U yerda ikkita masjid (yozgi va qishki), xon kantsleriyasi, qabulxona va tomoshabinlar zali, haram, zarbxona va maishiy binolar qurilgan.

Islom-Xo’ja majmuasi, jumladan, madrasa va shu nomli minora 1910 yilda qurilgan. U Xiva hukmdori Asfandiyorxonning bosh vaziri Islomxoʻjaga bagʻishlangan. Binolar 14-asr an’analarida qurilgan. 56 metrli minora Xivadagi eng baland minora hisoblanadi. Buni eski shaharning deyarli hamma joyidan ko’rish mumkin.

U yerda birinchi Djuma masjidi 10-asrda qurilgan. Zamonaviy Juma masjidi 18-asr oxirida qurilgan. Binoning o‘ziga xosligi shundaki, unda portallar va gumbazlar yo‘q. Masjid ichida shipni qoʻllab-quvvatlovchi 213 ta yogʻoch ustunlar bor. Bundan tashqari, ularning 21 tasi X-XII asrlardan beri saqlanib qolgan. Bu masjidning eng qadimgi o‘yma eshiklari esa 1316-yilga to‘g‘ri keladi.

Pahlavon Mahmud maqbarasi xivaliklar uchun muqaddas joy. Pahlavon Mahmud 12—13-asrlarda yashagan. U hunarmandlar oilasidan bo‘lib, o‘z jasoratlari bilan mashhur bo‘lib, oddiy xalqning hurmatiga sazovor bo‘ldi. Uning vafotidan keyin qabriga odamlar kela boshladi. Keyinchalik maqbara yonida masjid va so‘fiylar xonaqohi bunyod etilgan. Xuddi shunday, bu yerda olijanob hukmdorlar dafn etilgan. 1913 yilda u yerda Qur’on tilovati zallari va ayvonlar (ayvonlar) qurilgan. Bugun ham yuzlab dindorlar Pahlavon Mahmud qabrini ziyorat qilmoqda.

Xiva hukmdorlarining bosh saroyi boʻlgan Tosh hovli saroyi 1838-yilda Olloqulixon tomonidan bunyod etilgan boʻlib, bino freskalar, haykallar va ganchlar bilan bezatilgan. Saroyda xon uchun mehmon xonasi, xotinlar uchun alohida yarmi, mehmon xonasi (mehmonxona), rasmiy marosimlar va qabullar zali, tomoshabinlar zali va xizmatkorlar uchun xonalar boʻlgan.

Said Allauddin maqbarasi Xivadagi kam sonli qadimiy binolardan biridir. Maqbara 14-asrda qurilgan boʻlib, 1825-yilda keng qamrovli restavratsiya ishlari olib borilgan. Said Allauddin Muhammad paygʻambarning qarindoshi, mashhur voiz boʻlgan. Bu yerga deyarli darhol butun dunyodan musulmon ziyoratchilar kela boshladi. Haj ziyorati bugun ham davom etmoqda.

1835 yilda Allakulixonning buyrug’i bilan hukmdor nomi bilan atalgan medersa qurildi. Diniy maktab Toshhovli saroyi yonida qad rostlagan. Unda ikki qavatli hujralardan (hudjralardan) tashqari masjid, kutubxona va oʻquv xonasi boʻlgan. Binolarning jabhalari rangli mayolika bilan qoplangan. Bugungi kunda yodgorlik do’konlarini Allakuli Xon madrasa devorlari ichida topish mumkin.

19-asrning birinchi yarmida qad rostlagan Oq masjid 1647-yildagi eski poydevorga tayangan. Oʻlchami 25,5×13,5 metr boʻlgan bu kichik masjid Xivadagi boshqa masjidlardan farq qiladi. U faqat o’yilgan deraza va eshiklar bilan astsetik uslubga ega.

Shergazixon madrasasi 1726 yilda qurilgan. Maktab markazida hovuz bor. Talabalar uchun masjid, auditoriya va hujra ham bor edi. Boshqa madrasalardan farqli o‘laroq, talabalar hujralarida idish-tovoq va zarur narsalar uchun maxsus burchaklar bo‘lgan. Turkmanistonlik shoir va faylasuf Maxtumquli, qozog‘istonlik so‘fiy avliyo Beket-ota, qoraqalpoq shoiri Ajiniyoz bu madrasada tahsil olgan.

Nurullaboy saroyi Xiva hukmdorlarining yozgi qarorgohi. U 1912 yilda Asfandiyorxon tomonidan qurilgan. Marosim zallari bor, ulardan eng qiziqarlisi taxt xonasidir. Bu zamonaviy rus san’ati uslubida bo’lib, Sankt-Peterburgdagi Imperial chinni fabrikasida ishlab chiqarilgan plitka pechkalarini saqlab qolgan. Saroydagi barcha xonalar turli uslublarda bezatilgan.

Ipak gilam ishlab chiqarish sexi o‘ziga xos maskan. Bu yerda qadimiy texnologiya asosida qo‘lda jun va ipak gilam yasaydigan ayollar mehnat qiladi. Siz Xivaning o’ziga xos gul naqshlari qanday yaratilganini ko’rasiz, iplarni bo’yash usullari bilan tanishasiz, eski gilamlarni ko’rasiz va boshqa ko’p narsalarni ko’rasiz.